Farelerin bastığı kent olarak bilinen Apollon Smintheus Kutsal Alanı'ndaki kazılarda 1500 yıllık konutlar gün yüzüne çıkarılıyor. Antik kente yılardır kazı çalışması yapılıyor ve eski dönemlerle ilgili birçok bulguya rastlamıştı. Bu yeni çalışma ile yeni bir dönemin mimarisine ulaşılmayı hedefleniyor.
Konumu dolayısı ile her çağda büyük ilgi gören Çanakkale’de çok sayıda antik kent var. Bu kentler, geçmişteki hayatın izlerini günümüze taşıyor. Bu antik kentlerden biri de Ayvacık ilçesine bağlı Gülpınar köyünde bulunan Apollon Smintheus Antik kentti.
1980 yılında başlayan kazı ve restorasyon çalışmaları, bu yıl yaklaşık 15 kişilik ekip ile Samsun Ondokuz Mayıs Üniversitesi Arkeoloji Bölümü Öğretim Üyesi Doç. Dr. Davut Kaplan başkanlığında sürüyor. Buradaki çalışmalar hakkında bilgi veren Doç. Dr. Kaplan, Smintheion'da “ilk önce yıllar evvel Neolitik geç evresini bulduk. Kalkolitik dönemi kazdık ve bütün dönemler biliniyor. Yayınlar yapıldı. Klasik dönemlerden Arkaik evreyi biliyoruz. Ancak anıtsal bir mimarisi yok. Klasik döneme ait sadece bir temenos duvarımız var ama Roma Çağı çok daha görkemli ve anıtsal mimari çok yoğun. Fakat bunların da üzerine gelen, az önce bahsettiğimiz gibi Hristiyan Roma'nın çok fazla tahribatı var ve geç anlamda burası bu evrede konutların bulunduğu bir kasabaya dönüşüyor.
Şu anda sözünü ettiğimiz en üst tabakadayız. Yaptığımız kazılar, M.S. sonra 2’nci yüzyıldan 6’ncı yüzyıla kadar devam eden Roma İmparatorluk Çağı evresidir. En son evre, Genç Antik Çağ ya da Bizans olarak adlandırılır ki bunların Apollon Smintheus ile alakası pek yok. Çünkü bunlar, Apollon Smintheus'a inanmayan tek tanrıya inan halk. Tek tanrıya inandıkları için pagan kültürünün izlerini siliyorlar, tapınağı yağmalıyorlar. Hatta onun taşlarını evlerinde kullanıyorlar. Artık burada bir tarım toplumu var. Ticaret yapan bir Romalı var. Fakat bunlar, Hristiyan Romalılar. Eğer bütünüyle bu alan ortaya çıkarılırsa Anadolu'nun Geç Antik Çağı, pek de Anadolu'da yaygın olmayan, üstü örtülen, kapatılan, pek rağbet görmeyen Genç antik çağ daha da fazla aydınlanmış olacak.” dedi.
Apollon Smintheus’un Tarihi
Eski adıyla Külahlı olarak bilinen Gülpınar Beldesi'nin kuzey-batısıyla, kuzey doğusu arasında kalan vadinin başlangıç eteklerinde bahçeler-içi olarak adlandırılan mevkide yer alan Apollonn Smintheus, Hellenistik dönem için konusunu Homeros'un ilyada Destanı'ndan alan kabartmaları yanında mimarî tasarım ve stili ile dikkatleri üzerinde toplar. Tapınağın konseptine uygun şekilde basamakların bir bölümüne mitolojiye göre, 2 bin yıl önce Apollon Smintheus Kutsal Alanı'nda yaşadığı rivayet edilen farelerin polyesteri karşılaması ziyaretçilerin ilgisini çekiyor.
Apollon Smintheus tapınağı, Gülpınar beldesinin içinde yer alıyor. İlk kazıların 1866 yılında başladığı kutsal alan, daha sonra üzerine bir zeytinyağı fabrikası inşa edildiği için unutulmuş. 1982 yılında fabrikanın kamulaştırılarak yıkılması ile tekrar ortaya çıkarılmış. Yanındaki bir diğer fabrika da restore edilerek küçük bir müze haline getirilmiş. 1980 yılından beri kazı çalışmalarını yürüten Prof. Dr. Coşkun Özgünel yaz aylarında ekibi ile birlikte çalışmaya devam ediyor. Kendisini müzenin girişindeki kahvede, asmalı çardağın altında çay içerken yakalayabilir ve sohbet edebilirsiniz. Bu kahve, müze açık olduğu sürece açık. Hakiki karadut suyu çok lezzetli. Tarihi çeşmeden akan suyun sesi eşliğinde bir kahve molası da hiç fena olmuyor.
Apollon Smintheion” kutsal alanı, Troya şehrindeki Athena tapınağından sonra Troas'ın en önemli ikinci kutsal alanıdır. Önemi Anadolu'daki bilinen Apollon kültleri içerisinde fare simgesiyle karşımıza çıkan tek örnek olmasıdır. Apollon Smintheus çiftçileri farelerden koruyan bir tanrı olarak Troas bölgesinde ortaya çıkar. Kültün kökeni Girit'e kadar gider. Bu kültü M.Ö. 2000'de Girit'den Anadolu'ya göç edenlerin getirdiğini antik kaynaklardan öğreniyoruz. Hamaksitos ve Khryse eskiçağ kentleri yakınında yer alan Apollon Smintheus tapınağı, Hellenistik Çağ batı Anadolu mimarlık sanatında kendine özgü mimari tasarım ve ona bağlı özgün plastik yapıtları ile, arkeoloji dünyasında bugün de önemini korumaktadır. M.Ö.150 yıllarında Ion stilinde yapılan tapınak, Troya şehrindeki Athena tapınağından sonra Troas'ın en önemli ikinci kutsal alanı sayılıyor. Apollon Smintheus tapınağının en dikkat çekici yanı, konusunu Homeros'un İlyada destanında anlatılan Troya Savaşı’ndan alan kabartmaları. İlyada anlatımlarının çeşitli çağlarda vazolar üzerinde, duvar resimlerinde ve mermer lahitlerde betimlendiği görülmüş. Ancak bir tapınakta, ilk kez Gülpınar Apollon Smintheus’da rastlanmış.Kabartma anlatımlar destandaki bölüm kurgularına göre sıralanabiliyor. 120 metre uzunluğundaki kabartmaların şimdilik sadece 24 metrelik kısmı ortaya çıkarılmış. Tapınağın ortaya çıkan kısımları bile sizi büyülemeye yetiyor. Mutlaka ziyaret edilmesi gereken bir yer…
Mimarisi
Arkeologlar, mimarlar ve sanat tarihçileri için Hellenistik Çağ(M.Ö.330-30) ve mimarisi çok sevilen ve ilgi duyulan bir konu olarak karşımıza çıkar. Gülpınar Apollon Smintheus Tapınağı da Hellenistik dönem için konusunu Homeros'un Ilyada Destanı'ndaki Troya savaşından alan kabartmaları yanında mimarî tasarım ve stili ile de dikkatleri üzerinde toplar. M.Ö.150 yıllarında Ion stilinde yapılan tapınak, kuzey-batı Anadolu'da, Troas bölgesinde bugün için tek örnektir. Tapınak'ta Hellenistik Çağ Anadolu mimarlığına imzasını atan Mimar Hermogenes'in uyguladığı pseudodipteros (yalancı iki sıralı sütun) plân tasarımı kullanılmıştır. Ön ve arka cephelerinde 8, uzun kenarlarında ise 14'er sütun dizisi yer alır. Tapınağın ölçüleri; dar yüzler 23.20 metre, uzun kenarlar ise 41.65 metredir. Alt yapısında üç farklı tür taş kullanılmıştır. Temel, yöreye özgü volkanik tüf taşından yapılmıştır. Üzeri, çevrede çok görülen andezit-bazalt taşı ile kaplıdır. Temel ve 11 basamağın en son kaplaması mermerdir. Mermer bloklarla döşenen kutsal alan, üç odadan oluşur. Bunlar; giriş sırasıyla, pronaos (kutsal ön oda), naos (kutsal oda) ve opisthodomos (arka oda) tur. Naos'ta, Paroslu heykeltraş Skopas'ın yaptığı ve 110 cm'lik bacak parçası ele geçen, tanrı Apollon'un heykelinin yer aldığı bilinmektedir.
Stylobat denilen plâtformda yer alan ve Anadolu Attik tipi bir kaide üzerinde yükselen 44 adet sütunun her biri üst üste konmuş 7 parçadan (tamburdan) oluşur. Yedinci sütun tamburu, boğa başı-çelenk süsleri veya mitolojik insan figürleri ile bezelidir. Bu son tamburun üzerine gelen başlık, Ion stilinde yapılmıştır. Sütunların üzerinde üst yapı elemanları olarak sırasıyla, inci dizisi ile süslü arşitrav (baştaban) ile friz adı verilen ve üzerinde,Yunanlılar ile Troialılar arasındaki Troia Savaşları'nı anlatan mitolojik konuları içeren kabartma bloklar yer alır. Frizler Homeros'un İlyada Destanındaki bölüm kurgularına göre sıralanabilmektedir. Yapı, daha sonra diş sırası (dentil), saçak (geison), üçgen alınlık (pediment) ve kırma çatı ile son bulur.Tapınak, yaklaşık olarak 5 katlı (15 metre) bir apartman yüksekliğindedir. Marmara Adası mermerinden inşa edilen tapınağın mimarı ve yaptırıcısı bilinmemektedir. İlyada anlatımları, çeşitli çağlarda vazolar üzerinde, duvar resimlerinde, mermer lahitlerde betimlenmiştir. Ancak bir tapınakta, ilk kez Gülpınar Apollon Smintheus kutsal alanında karşımıza çıkar.
Homeros ünlü destanı İlyada'da şöyle der: EyKhryse'yi, kutsal Killa'yı koruyan gümüş yaylı, Tenedos'un (Bozcaada)güçlü kralı Smintheus, dinle beni,bir gün sana yaraşır bir tapınakyaptıysam, boğaların, keçilerin, yağlı butlarını yaktıysam seninuğruna, şu dileğimi tez elden yerinegetiriver:
Gözyaşlarımın öcünü al Danolardan, oklarınla...
Zeus ve Leto'nun oğlu Tanrı Apollon için söylendi bu dizeler.
Tenedos'unkralı Khryse'yi (Gülpınar) koruyan Tanrı Apollon, Akhalar ileTroyalıların büyük savaşında Troyalıların yanında yer aldı. Onlarda şükranlarını sunmak için Gülpınar'daki Apollon Smintheus Tapınağı'nı yaptılar. Tapınak frizlerinde ve kabartmalı sütun tamburlarında, destanda geçen Troya savaşının resimsel olarak anlatılması bir ilktir.
APOLLON SMİNTHEUS TAPINAĞI'NDA ZİYARETÇİLERİ FARELER KARŞILIYOR
Tapınağın konseptine uygun şekilde basamakların bir bölümüne mitolojiye göre, 2 bin yıl önce Apollon Smintheus Kutsal Alanı'nda yaşadığı rivayet edilen farelerin polyesterden yapılan 79 tane maketi tapınağın basamaklarına yerleştirildi. Apollon Smintheus Tapınağı'nda ziyaretçileri fareler karşılıyor Gelen ziyaretçiler, tapınakta miteolojik öykünün tüm figürlerini görme imkanına sahip oluyor. Ancak farelerle tapınağı ilk bakışta anlamlandıramayan ziyaretçiler kısa süreli şok yaşıyor. Ziyaretçiler, resotrasyon çalışmalarını yürüten yetkililerden aldıkları bilgiyle gerçeği öğreniyor. Ziyaretçiler, maket farelerle bol bol hatıra fotoğrafı çekiniyor.
Bünyamin Nami Tonka
Foto:ARŞİV
