İldeniz Turan'dan... Güzel bir sözcük... Ben kullanıyorum... Bilgi edinmeniz dileğiyle...
İldeniz Turan'dan...
Güzel bir sözcük...
Ben kullanıyorum...
Bilgi edinmeniz dileğiyle...
// “Bu sözcüğü 1987 yılında, Van’ın Erciş ilçesi Ulupamir Kırgız köyünde, Rahmankul Kutlu Han, Aytmuhammet Ulu Hacı ile üç Kırgız aksakalla birlikte akşam yemeğinden sonra Kırgız Türkçesiyle uzun süren bir söyleşiden sonra kurguladım.”
1990 yılının ekim ayında Oşlu Kırgız Nimetullah Mamadinoviç ile birlikte Oş’a gittik. Burada Oş üniversitesinden Prof. Alimcan Zakirof beni konukladı. Bu üniversitedeki gönüllü öğrencilere Oş’ta olduğum günlerde Türkiye Türkçesi ağırlıklı Ortak Türkçe dersi veriyordum. Arada, Türkçeleşme duygusu ile ülküsünü aşılıyorum. “Onun Türkçesi ne, bunun Türkçesi ne?” diyip durmaya başladılar. Bir gün bir Kırgız öğrenci: “"BORDOŞ"a ne diyorsunuz?”, “Akraba” dedim; Akraba Türkçe mi, Türkçeye benzemiyor?-dedi.; “Evet, Arapça” dedim.
Yedi – sekiz öğrenciden: “Ooo-oo!” diye bir şaşkınlık ünlemi yükseldi.
Ertesi gün Issık Köl’e gittik. On – on beş Kırgız, benim Türkiye’den geldiğimi öğrenince yaklaşıp "BORDOŞUM, "BORDOŞUM!" dep bana sarıldılar.
Sonra, Alimcan Zakirof, ben, üç Kırgız aydın birlikte kotoza (kotaz, yak) binip bir yaylağa doğru gittik. Altımda büyükçe bir kaya, yüreğim atıyor.
Gideceğimiz konalgaya yaklaşırken, önden giden gençler bizim geleceğimizi söylemişler. –anılar yazıdan uzun! “BAĞIRDAŞ” sözünün buyrultusunu orada verdim. ÜSTÜNE BİNİLMEMİŞ TAY ETİ, ÖZBEK PİLAVI İLE KIMIZ İÇERKEN.- //
Alıntı söz “akraba” sözüne Türkçenin genel biçim ile anlam bilgisine uygun bir karşılığın Eski Türkçe kollarında var olması, yoksa bu niteliğe uygun bir karşılık türetilmesi gereği beni düşündürüp duruyordu.
Eski belgelerde böyle bir söz bulamadım. “KARINDAŞ” sözü “KARDAŞ” ile birlikte daha çok “kardeş” anlamına çekiliyor, bu oynak anlamlandırma yüzünden Farsçadan alıntı öyküntü (taklitçi) “birader” sözünün alanını açıyordu. Üstelik, “karındaş” sözü doğrudan “karındaş” biçiminde Kırgız T.sinde “kız kardeş, bacı”; Kazak T.sinde ise “KARINDAS” biçimini almış, yine “kız kardeş, bacı” anlamında kullanılıyordu.
Arapça "akraba" sözünün Kazak Türkçesindeki karşılığı: "BAWIRLAS"; Kırgız Türkçesindeki karşılığı: "BORDOŞ" sözüdür. Türkiye Türkçesinde bu sözün ses bilgisi olarak karşılığı "BAĞIRDAŞ" sözü olur.
Türkiye Türkçesinin söz varlığında “bağırdaş” biçiminde bir söz yok. Ancak, Türkçenin kökünden kopmadan bugünlere gelebilmiş iki büyük, iki görkemli, söz varlığının çok büyük bir bölümü Türkçe olan Kazak ile Kırgız Türkçelerinde “bawırlas” ile “bordoş” biçiminde var.
Kazak Türkçesi: BAWIRLAS < BAGIRDAŞ (karındaş, akraba);
Kırgız Türkçesi: BORDOŞ < BAGIRDAŞ (karındaş, akraba).
“BAGIRDAŞ” sözünü (*) yıldız imi ile, “bu biçimde var olduğu sanılabilir” anlamında yazmadım: *BAGIRDAŞ, biçiminde. Bu sözün eski dönemlerde kesin olarak var olmasından dolayı. Ancak, bu sözü yazılı belgeleri bulunmuş Eski Türkçe kollarında varlığını gösteremediğimiz için Kazak ile Kırgız Türkçeleri alanında türediği anlaşılıyor.
Bu iki sözün Eski dönemlerdeki “BAGIRDAŞ” biçimindeki bir kökenden geldiği gerek biçim, gerekse anlam bilgisine dayalı olarak türediği açıkça belli olmaktadır.
“Bagırdaş” sözü Kırgız Türkçesinin uzak geçmişte ilişkili Hakas Türkçesinde yok. Hakas T.sinde “bagırdaş (akraba)” anlamında: “HARINDAS (akraba) kullanılıyor.
Bu bilgi ile birlikte bu iki Türk topluluğunun iki yüzyıldan daha eski yıllardan kalmış yazılı belgelerinin olmaması bu iki biçim yansımalı sözün bu topluluklar içinde türediğini göstermektedir.
BİÇİM BİLGİSİ (İLM-İ SARF, MORFOLOJİ):
Bagırdaş sözünün KÖKÜ: BA-(bamak) “bağlamak” eylemidir. > bag, bag+la-mak.
Bagırdaş sözünün GÖVDESİ: BAG-(bamak) eyleminden türemiş olan “BAGIR > bağır (ciğer, karaciğer)” sözüdür.
Bagırdaş sözünün EKİ:
Adlara eklenerek “Ortak özellik, nitelik, birliktelik; Bir işten, bir iş kolundan, bir yerden, bir inançtan, bir ülküden olma”.. gibi anlamlar katan: +DAŞ (+TAŞ / +TEŞ; + DAŞ / +DEŞ) ekidir.
KAZAK TÜRKÇESİ:
Bu ek Kazak Türkçesinde: “+LAS / +LES” biçimine dönüşmüştür.
“r” ile biten sözlere eklenen “D”, “L” sesine dönüşür;
Ş > S dönüşümü vardır.
BAGIRDAŞ > BAWIRLAS.
Eski Türkçede “G” olan ünsüzler, Kazak Türkçesinde “W” biçimine dönüşmüştür.
KIRGIZ TÜRKÇESİ:
Bu ek Kırgız Türkçesinde: kök ile gövdesinde “OO / O” olan sözlerde:
“+DAŞ” > “DOŞ” biçimine dönüşmüştür.
BAGIRDAŞ > BORDOŞ.
Bawır, bor, bağır < “BAGIR (karaciğer)” Eski Türkçe.
?--- --- ---
ANLAM BİLGİSİ, ANLAM BİLİM (İLM-İ MAÂNÎ, SEMANTİK):
“Bagırdaş / bawırlas / bordoş” sözünün:
KAZAK TÜRKÇESİNDE anlamdaşı: tuıs, tuwğan, ağayın.
BAGIR > BAWIR (karaciğer. akraba).
bawrım (iyelik işl. çek.) (I) = Bağrım (karaciğerim).
bawrım (iyelik işl. çek.) (II) = Akrabam, ciğerim.
KIRGIZ TÜRKÇESİNDE anlamdaşı: tuuğan, ağa - ini.
BAGIR > BOR (karaciğer. akraba).
borum (iyelik işl. çek.) (I) = Bağrım (karaciğerim).
borum (iyelik işl. çek.) (II) = Akrabam, ciğerim.
